Gönüllülerin Hakları Nelerdir? Siyaset Bilimi Perspektifinden Güç, Katılım ve Vatandaşlık Üzerine
Bir siyaset bilimci olarak yıllardır şunu gözlemliyorum: Toplumsal düzenin görünmeyen taşıyıcıları genellikle en az sesi çıkanlardır. Gönüllüler, modern toplumun sessiz aktörleridir. Onlar devletin eksik bıraktığı alanlarda, kurumların geri durduğu konularda, toplumun vicdanını temsil ederler. Ancak paradoksal bir gerçek vardır: Gönüllülük güç üretirken, gönüllü çoğu zaman güçsüz kalır.
Bu yazıda gönüllülerin haklarını, siyaset biliminin merceğinden — iktidar, kurumlar, ideoloji ve vatandaşlık kavramları etrafında — inceleyeceğiz.
1. İktidar ve Gönüllülük: Gücün Görünmeyen Yüzü
Michel Foucault, iktidarın yalnızca devlet aygıtlarında değil, her ilişkide var olduğunu söyler. Bu bağlamda gönüllülük, iktidarın alternatif bir biçimidir. Gönüllü, gücü elinde tutmaz; fakat gücün işleyişine müdahale eder. Bir okulda, bir sivil toplum kuruluşunda veya afet sonrası dayanışma ağında gönüllü olan birey, devletin boşluklarını doldurarak iktidarın sınırlarını yeniden tanımlar.
Ancak burada bir tehlike vardır: Devletler çoğu zaman gönüllülüğü “yardımcı” bir alan olarak görür; hak temelli bir alan olarak değil. Gönüllülerden beklenti, fedakârlıktır; ama haklarından söz edildiğinde sessizlik olur.
Şu soruyu sormak gerekir: Bir birey gönüllü olduğunda vatandaşlık haklarından feragat etmiş mi olur?
Cevap hayırdır. Gönüllülük, vatandaşlık haklarını ortadan kaldırmaz; aksine, onları derinleştirir. Çünkü gönüllü, topluma yalnızca yardım eden değil, onu yeniden kuran bir özneye dönüşür.
2. Kurumlar ve Gönüllülerin Yasal Konumu
Kurumlar açısından gönüllülük, hem toplumsal sermaye hem de politik istikrar aracıdır. STK’lar, belediyeler ve uluslararası örgütler gönüllü emeği, projelerinin sosyal meşruiyetini güçlendirmek için kullanır. Ancak bu kullanımda çoğu zaman haklar değil, sorumluluklar öne çıkar.
Oysa gönüllülerin hakları, temel insan haklarının bir uzantısıdır:
– Güvenli çalışma hakkı
– Eşit muamele ve ayrımcılıktan korunma hakkı
– Katkısının tanınması ve görünür kılınması hakkı
– Eğitim ve gelişim fırsatlarına erişim hakkı
– Etik standartlarla korunma hakkı
Bu haklar yalnızca “iyi niyetli” bir jest değil, kurumsal sorumluluktur. Devletin, gönüllülüğü sadece “yardım eden el” olarak değil, demokratik sistemin aktif bir parçası olarak tanıması gerekir.
3. İdeoloji ve Gönüllülük: İyilik mi, Politika mı?
Her gönüllü eylem, farkında olmadan ideolojik bir tercih içerir. Yardım ettiğiniz kurum, savunduğunuz değerler, seçtiğiniz topluluk — hepsi politik bir yön taşır.
Bazı gönüllüler için bu bir ahlaki görevtir; bazıları için ise toplumsal bir eleştiridir. Ancak ideolojik farklar gönüllülerin haklarını da etkiler. Özellikle otoriter toplumlarda gönüllülük, “sisteme karşı” bir eylem olarak algılanabilir. Bu durumda gönüllü yalnızca topluma hizmet eden değil, iktidarla çatışan bir figüre dönüşür.
Bu noktada şu soruyu sormalıyız: Devletin yardım etmediği bir yerde gönüllü yardım ettiğinde, kimin görevini üstlenmiş olur?
Belki de gönüllülük, en sessiz ama en politik eylemdir.
4. Vatandaşlık, Cinsiyet ve Katılım: Gönüllülüğün Sosyal Boyutu
Toplumsal cinsiyet perspektifinden bakıldığında gönüllülük, erkeklerin ve kadınların farklı stratejilerle şekillendirdiği bir alandır.
Erkek gönüllüler genellikle stratejik, sonuç odaklı ve proje temelli katılım gösterirken; kadın gönüllüler ilişki kuran, duygusal ve topluluk merkezli bir yaklaşım benimser. Bu fark, yalnızca bireysel değil, yapısal bir gerçeği yansıtır.
Kadınların gönüllü alanlardaki yoğun varlığı, onların siyasal temsil eksikliğini telafi eden bir biçimdir. Gönüllülük, kadınlar için bir demokratik katılım kapısı haline gelir. Erkekler içinse güç ve liderlik pratiğini yeniden üretme alanıdır.
Her iki yaklaşım da değerlidir, ancak eşit hak temelli bir gönüllülük yapısı kurulmadıkça, bu alandaki cinsiyet dengesizliği devam eder.
Gönüllülük politik bir emek biçimidir — cinsiyetler üstü ama güç ilişkileriyle dolu bir alan.
Sonuç: Gönüllü Olmak, Sadece Vermek Değil; Hak Aramaktır
Gönüllülerin hakları, toplumun demokrasi düzeyinin aynasıdır. Bir ülkede gönüllüler ne kadar korunuyorsa, o toplumda sivil özgürlükler de o kadar güçlüdür.
Bu nedenle gönüllülük, yalnızca bir iyilik değil; politik bir eylemdir.
Devletin, kurumların ve toplumun gönüllüleri “yardım eden bireyler” değil, “hak sahibi vatandaşlar” olarak görmesi gerekir.
Son bir soru: Toplum size “gönüllü ol” derken, gerçekten ne demek istiyor?
Belki de gönüllülük, iktidarın dengesini bozan en sessiz devrimdir.